Een vaccin dat kanker kan voorkomen?

Het onderzoek van prof. Arjan Griffioen

​Ons afweersysteem beschermt ons tegen lichaamsvreemde indringers, zoals bacteriën en virussen. Onderzoekers proberen afweercellen te trainen om óók kankercellen aan te vallen. In steeds meer gevallen lukt dat, maar prof. Arjan Griffioen (VUmc) durft nog een stapje verder te denken: hij wil een vaccin ontwikkelen dat voorkomt dat mensen überhaupt kanker krijgen.

Het is een stip aan de horizon die vele jaren zal duren, nuanceert hij alvast. “Het kost jaren om een middel te onderzoeken in het laboratorium en de stap naar zieke mensen te maken, laat staan om de stap te maken naar vaccinatie van gezonde mensen. Daarvoor gelden strenge regels. Ik denk echter dat er een goede kans is dat we met dit onderzoek iets kunnen betekenen, dus dan moet je het gewoon proberen!”

Prof. dr. Griffioen vertelt er meer over in de video hieronder.

Hoe werkt het vaccin?

Om uit te leggen hoe zijn vaccin werkt, begint Griffioen zijn verhaal waar ook het verhaal van een tumor begint. “Iedere tumor ontstaat uit een goedaardige situatie, zoals een poliep in de darmen. Maar dat kan uitgroeien tot darmkanker. Alles wat daarvoor gebeurde is dus goedaardig, maar opeens is er een ‘switch’ en zijn de cellen kwaadaardig. Eén van de eerste processen die daarbij ‘aan’ gaat, is angiogenese: de vorming van nieuwe bloedvaten. Want als een tumor wil groeien, bijvoorbeeld van 2 millimeter naar 2 centimeter, dan zijn er behoorlijk wat bloedvaten nodig. Het moment dat angiogenese begint noemen we de angiogenic switch.”

Wanneer zoiets gebeurt in het lichaam, is het afweersysteem in principe in staat om in te grijpen. Witte bloedcellen doen daarbij dienst als een soort ‘verkenners’, zij zijn de eersten die onraad ruiken. Maar tumoren doen iets slims, vertelt Griffioen. “In gezonde bloedvaten zitten zogeheten adhesiemoleculen waar witte bloedcellen aan vast kunnen plakken. Maar in de bloedvaten die de tumor aanmaakt, zijn die moleculen er niet. Daardoor zit de tumor lekker veilig voor de witte bloedcellen.”

Bloedvatgroei stoppen

De onderzoeker doorziet het trucje van deze tumoren. Daarbij maakt hij de vergelijking met wat er gebeurt bij de ontwikkeling van een embryo tot volgroeid kind: “Een embryo groeit ook en moet daarbij allerlei cellen aanmaken. Dan kun je het er niet bij hebben dat het afweersysteem zich ermee bemoeit, want dat gedraagt zich vrij destructief. Daarom is tijdens de embryonale ontwikkeling een speciaal gen actief, dat deze adhesiemoleculen uitzet. Na de geboorte gaat dit gen juist op non-actief, dan is dit mechanisme niet meer nodig. Wij hebben er in de afgelopen jaren veel onderzoek naar gedaan en het blijkt dat tumoren in staat zijn om dit gen weer aan te zetten. Zo kunnen ze dus weer bloedvaten aanmaken en groeien.”

Je moet van goeden huize komen om dit proces tegen te houden.

Met zijn uitleg gaat de professor diep in op de details, maar die zijn nodig om te begrijpen wat hij nu wil gaan uitzoeken in dit KWF-project. “We hebben heel systematisch gekeken naar eiwitten die wél op de bloedvaten van de tumor zitten, maar niet in gezond weefsel. We hebben een stuk of 15 van zulke eiwitten gevonden. We gaan proberen om deze eiwitten te blokkeren met vaccins. De vaccins zijn specifiek tegen deze targets gericht, en zorgen ervoor dat het afweersysteem deze stoffen aanvalt. Over 4 jaar, aan het eind van dit project, hoop ik dat we op die manier een vaccin hebben ontwikkeld dat de angiogenic switch voorkomt. En daarmee dus ook aanleiding geeft tot het voorkomen van bloedvatgroei waardoor tumoren niet kunnen groeien.”

Behandelen, voorkomen, of beide?

Of het daarmee ook echt mogelijk is om kanker te voorkomen, dat moet nog blijken. “Je moet van goeden huize komen om dit proces tegen te houden. Maar zelfs als we met bloedvatremming alleen de groei van de tumor kunnen remmen, dan kan er alsnog een goed behandelend vaccin uitrollen voor mensen die al kanker hebben. Dat zou ook de logische volgende onderzoeksstap zijn: een eerste patiëntenstudie met uitbehandelde patiënten, en daarbij onderzoeken of deze methode veilig is. Een stap daarna kan zijn dat je gezonde mensen met een verhoogd risico op kanker vaccineert, bijvoorbeeld vanwege erfelijke aanleg. Zo voorkom je wellicht dat borstkanker ontstaat bij vrouwen met erfelijke BRCA-mutaties.”

Kosten in eigen hand

Tot slot wijst de onderzoeker op de te verwachten kosten van zijn vaccin. Want dure medicijnen zijn een ‘hot topic’, ook voor KWF. “Ik kan wel begrijpen dat we een middel dat 150.000 euro per jaar kost niet voor iedereen kunnen betalen. Onze methode kan echter een stuk goedkoper. Ten eerste scheelt een preventief vaccin sowieso veel kosten voor de maatschappij. Daarnaast: als een grote fabrikant een patiëntenstudie doet, kan dat zo richting de 300 miljoen euro kosten. Wij ontwikkelen nu ideeën om zulke studies zelf te doen.”

Dat moet ook wel, denkt Griffioen, want de industrie zal niet zo gauw in een preventief project stappen. “Veel mensen krijgen pas in de laatste fase van hun leven kanker. Bijna al het geld van de farmaceutische industrie gaat naar dat behandeltraject, slechts 1% naar het preventieve project. Blijkbaar is dat laatste minder aansprekend voor de industrie.”

In deze BNR-podcast vertelt Griffioen meer over het ontwikkelen van kankervaccins.