Lokaal aan de slag met Rookvrije Start

A.     Achtergrond en probleemstelling
Volgens de Kankeratlas komt in Zuid-Limburg vaker longkanker voor (9,0 vastgestelde diagnoses per 10.000 inwoners) en met name in de gemeenten Brunssum, Heerlen, Kerkrade en Landgraaf. De belangrijkste risicofactor van longkanker is roken. Cijfers van de GGD Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen (2022) laten zien dat meer volwassenen in deze vier gemeenten roken: in Landgraaf rookt 19,6%, in Brunssum 19,9%, in Heerlen 20,4% en in Kerkrade zelfs 22% (Zuid-Limburg: 17,9%; Nederlands gemiddelde: 16,6%). Verder valt in deze gemeenten op dat bijna een kwart van de mensen met een laag opleidingsniveau rookt. Ook zijn het met name de jongvolwassenen in de vruchtbare levensfase die roken. Dit is de levensfase waarin kinderen geboren worden en opgroeien. Tabaksrook heeft zeer schadelijke effecten op (ongeboren) baby’s en jonge kinderen. Bovendien is het risico groot dat de kinderen op latere leeftijd het rookgedrag van hun ouders overnemen.

B.     Onderzoeksrichting/voorgestelde oplossing
Zuid-Limburg zet zich in voor een gezonde, rookvrije generatie. We willen het patroon dat ongezond gedrag, in dit geval roken/vapen, wordt overgedragen op de volgende generatie doorbreken. Dat willen we doen door ons te richten op de rokers/vapers in de vruchtbare levensfase in de vier gemeenten. Het gaat dan om de periode van de zwangerschap (en liefst nog daarvoor) en de jonge levensjaren van het kind. We maken gebruik van het landelijke programma Rookvrije Start dat meer kinderen een rookvrije start wil geven en ze gezond wil laten opgroeien in een rookvrije omgeving. Het zet in op het motiveren van zorgverleners die in contact staan met (aanstaande) ouders om roken te bespreken en te verwijzen naar goede stoppen-met-rokenzorg. Daarvoor zijn al e-learnings, trainingen en voorlichtingsmaterialen ontwikkeld en deze zijn al regionaal verspreid in Zuid-Limburg.

C.     Relevantie
We weten nog onvoldoende van de lokale impact van Rookvrije Start in gemeenten. We weten wel dat professionals het vaak lastig vinden om het gesprek aan te gaan over stoppen met roken (SMR) en voor mensen is de stap naar SMR-hulp vaak te groot. Met dit project willen we leren of en hoe we bepaalde doelgroepen, zoals (aanstaande) ouders met (een vermoeden van) laaggeletterdheid, beperkte gezondheidsvaardigheden, anderstaligen en/of degenen in een kwetsbare positie (vanwege medische én sociale risicofactoren) in gemeenten het beste bereiken met SMR-hulp. We kiezen voor gemeenten waar veel mensen roken en er dus veel gezondheidswinst te behalen is. Het stoppen met roken/vapen levert niet alleen gezondheidswinst op voor de jongvolwassene zelf, maar ook voor het (ongeboren) kind. Een rookvrije zwangerschap verlaagt de kans op ongunstige zwangerschapsuitkomsten, zoals vroeggeboorte en/of een te laag geboortegewicht. Minder rokers en het rookvrij laten opgroeien van kinderen zal op termijn leiden tot een daling van het aantal mensen met longkanker. Geleerde lessen delen we met GGD’en, gemeenten en andere geïnteresseerden.

D.     Onderzoeksvragen
Dit project heeft als doel dat het aantal rokers/vapers in de vruchtbare levensfase in de vier gemeenten (Brunssum, Heerlen, Kerkrade, Landgraaf) in 2028 met 25% is afgenomen ten opzichte van 2020. Subvragen:
- Hoe zorgen we ervoor dat meer zorgverleners met mensen in de vruchtbare levensfase in gesprek gaan over SMR?
- Hoe kunnen meer mensen in de vruchtbare levensfase die roken worden bereikt met SMR-hulp?

E.      Onderzoeksopzet
Het plan bestaat uit 3 werkpakketten:
1. Het verhogen van de kennis over en het gebruik van bestaande initiatieven Rookvrije Start Zuid-Limburg
We brengen de ervaringen, knelpunten en behoeftes van professionals in beeld t.a.v. de bekendheid met en het gebruik van bestaande initiatieven Rookvrije Start Zuid-Limburg, zoals het verspreide voorlichtingsmateriaal Rookvrije Start, e-learning/nascholing Rookvrije Start en het digitaal zorgpad Rookvrije Start. Op basis hiervan kiezen we strategieën op maat per gemeente en/of per beroepsgroep om de kennis en het gebruik te vergroten. Deze strategieën worden ingezet en er wordt geëvalueerd in hoeverre ze de kennis over en het gebruik van bestaande initiatieven Rookvrije Start vergroten.

2. Het stimuleren van professionals en organisaties om extra aandacht te besteden aan specifieke doelgroepen.
Per gemeente maken we een startfoto van hoe professionals aandacht hebben voor moeilijk te bereiken groepen, zoals (aanstaande) ouders met (een vermoeden van) laaggeletterdheid, beperkte gezondheidsvaardigheden, anderstaligen en/of degenen in een kwetsbare positie (vanwege medische én sociale risicofactoren) en hoe het beleid van hun organisatie eruit ziet. Per gemeente en met input van de vertegenwoordigers namens de doelgroep wordt gekozen voor één of meerdere activiteiten die bedoeld zijn om het bereik onder specifieke doelgroepen te vergroten (bijv. scholing, checklist, digitaal zorgpad). We willen professionals bijvoorbeeld de tools aanreiken om beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid beter te herkennen en te leren hoe ze de zorg beter kunnen laten aansluiten bij deze mensen. Er wordt een plan opgesteld en vervolgens uitgevoerd en geëvalueerd.

3. Het verder uitbreiden van Rookvrije Start door integratie met interventies/initiatieven binnen Kansrijke Start en de implementatie van (nieuwe) bestaande effectieve interventies of veelbelovende strategieën.
De Zuid-Limburgse gemeenten vrezen dat alleen scholing, voorlichtingsmaterialen en het bieden van tools aan professionals niet voldoende is om echt het verschil te maken. Elke gemeente kiest daarom één bestaande (effectieve) interventie om mee aan de slag te gaan (bijv. Rookvrije Ouders), of kiest ervoor om als pilot gemeente mee te werken aan het experimenteren met nieuwe, veelbelovende strategieën (in samenwerking met de landelijke Taskforce Rookvrije Start/Trimbos-Instituut) zoals standaard CO-metingen en opt out verwijzingen, of SMR-coaches op locatie. Er wordt een implementatieplan opgesteld en vervolgens uitgevoerd. Per interventie/strategie wordt een (proces)evaluatie uitgevoerd.

F.      Verwachte uitkomsten
We verwachten aan het einde van het project dat:
- professionals meer kennis hebben over en meer gebruik maken van bestaande initiatieven Rookvrije Start Zuid-Limburg (voorlichtingsmateriaal, scholing/e-learning, zorgpaden);
- professionals meer kennis en vaardigheden hebben over hoe ze mensen met (een vermoeden van) laaggeletterdheid, beperkte gezondheidsvaardigheden, anderstaligen of mensen met complexe problematiek kunnen bereiken met SMR-hulp;
- gemeenten een bestaande effectieve interventie of veelbelovende strategie (bijv. Rookvrije Ouders, standaard CO-metingen) succesvol hebben geïmplementeerd;
- het aantal rokers/vapers in de vruchtbare levensfase in de vier gemeenten (Brunssum, Heerlen, Kerkrade, Landgraaf) is gedaald.

G.     Omschrijving stappen nodig om resultaat te implementeren
Om de resultaten te implementeren maken we gebruik van bestaande samenwerkingsstructuren in Zuid-Limburg. Er bestaat al een Regionale Taskforce Rookvrije Start Zuid-Limburg met een kinder(long)arts, gynaecologe, verloskundigen, kraamverzorgende, jeugdarts, verslavingsarts, stoppen-met-roken coach, projectleider Kansrijke Start en adviseur Gezondheidsbevordering (GGD). Zij treden op als ambassadeurs voor Rookvrije Start en adviseurs voor dit project. Voor de lokale implementatie maken we gebruik van de bestaande lokale coalities Kansrijke Start per gemeente. Deze bestaan uit onder andere een verloskundige, Jeugdgezondheidszorg, huisarts, toegangsteam gemeente, maatschappelijk werk en andere lokale partners. De projectactiviteiten worden in nauwe afstemming met deze lokale coalities uitgevoerd. Door dicht bij de praktijk te staan, kunnen we inzichten direct toepassen en met de praktijk leren over wat wel en niet werkt in het bereiken van mensen in de vruchtbare levensfase die roken met SMR-hulp.